ფასიანი ქაღალდების ბაზრის საინვესტიციო  ანალიზის საკითხისათვის

მაია გოგოხია

ჟურნალი ნომერი 3 ∘ მაია გოგოხია ∘
ფასიანი ქაღალდების ბაზრის საინვესტიციო ანალიზის საკითხისათვის

ფინანსური ბაზრების წარმოშობა განპირობებულია იმით, რომ ზოგიერთ ეკონომიკურ სუბიექტს აქვს დაზოგვის შესაძლებლობა და ინვესტირების მოტივაცია. სხვებს კი, პირიქით, ახასიათებთ გარე დაფინანსების მოზიდვის მოთხოვნა. ფინანსური ბაზრის სეგმენტებია: საკრედიტო ბაზარი (ინსტიტუციურად წარმოდგენილი საბანკო სისტემით) ფასიანი ქაღალდებისა და დერივატივების ბაზარი, სადაზღვევო ბაზარი, სავალუტო ბაზარი, ძვირფასი ქვებისა და ლითონების ბაზარი). ჩვენი სტატიის განხილვის საგანია ფასიანი ქაღალდები ფინანსური ბაზრის სტრუქტურაში და ინვესტორთა ქცევა საფონდო ბაზარზე.

დღემდე არ წყდება დისკუსია ეკონომიკური ზრდისა და ფინანსური განვითარების ურთიერთკავშირის თაობაზე. თუ ფინანსური სტრუქტურის ანალიზისადმი მიძღვნილი ადრეული ნაშრომების ლაიტმოტივი ის იყო, რომ ფინანსური შუამავლობის ორივე ტიპი – საბანკო და საბაზრო (ფასიანი ქაღალდების გამოყენებით) მნიშვნელოვან როლს ასრულებს და ეფექტიანია ეკონომიკური აქტივობის გასაძლიერებლად, უახლესი ლიტერატურა იხრება საფონდო ბაზრის უფრო მნიშვნელოვანი როლისკენ – ხაზს უსვამს ლიკვიდური, განვითარებული აქციებისა და ობლიგაციების ბაზრის მძლავრ შესაძლებლობას სტიმული მისცეს მწარმოებლურობის ზრდას ეკონომიკაში. ფასიანი ქაღალდების ბაზრის ფუნქციონირების მექანიზმი შესაძლებლობას იძლევა ყიდვა–გაყიდვის ოპერაციები განხორციელდეს უფრო სწრაფად და სამართლიანი ფასებით, ვიდრე ფინანსური ბაზრის სხვა სეგმენტზე.

საკვანძო სიტყვები: ფასიანი ქაღალდების ბაზარი, საინვესტიციო პორტფელი, ,,ნდობის ინდექსები“, ინსტიტუციური ინვესტორები.

JEL Codes: K22, P33, P45, R42, R53.

შესავალი

კაპიტალის ბაზარზე ფასდადების მოდელი CAPM (Capital Asset Price Model) ერთ–ერთი საუკეთესო თეორიათაგანია, რაც შესაძლებლობას იძლევა შეფასდეს და დასაბუთდეს იმ კომპანიის საკუთარი ღირებულება, რომლის აქციებიც კოტირდება ბაზარზე. ეს მოდელი ხსნის, როგორ პოულობს ბაზარი წონასწორობას ფასისმიერი მექანიზმის მეშვეობით. ის განვითარებულია უ. შარპის, ჯ. ლინტნერის, ი. მოსინის და სხვათა ნაშრომებში. კაპიტალის ბაზარზე ფასდადების მოდელების აგების სფეროში გამოკვლევები გრძელდებოდა ემპირიული მრავალფაქტორიანი მოდელების და ტესტირების შემუშავების მიმართულებით (მაგ. Fama E.F., French K.A five-factor asset pricing model//Journal of Financial Economics. 2015. Vol. 16. P.10-22 ). მოდელი აიგება კოორდინატთა სისტემაში ,,რისკი – შემოსავლიანობა“ შემდეგი დაშვებების საფუძველზე:

ინვესტორები აფასებენ საინვესტიციო პორტფელებს მათი შემოსავლიანობიდან გამომდინარე;
მათ არ სურთ გარისკვა;
არსებობს ურისკო საპროცენტო განაკვეთი;
გადასახადები და საოპერაციო ხარჯები არაარსებითია;
ყველა ინვესტორისათვის ინფორმაცია თავისუფალია და დაუყონებლივ ხელმისაწვდომია;
მათ აქვთ ჰომოგენური მოლოდინები.

საბაზრო პორტფელი არამხოლოდ ფასიანი ქაღალდების სხვადასხვა სახეობითა და ფინანსური ინვესტიციებით (ვადიანი კონტრაქტები, ოქრო და ა.შ.) არის წარმოდგენილი, არამედ ინვესტიციათა სხვა სახეობებითაც, მაგ. დაბანდებები უძრავ ქონებაში. მკვლევართა უმეტესობა განიხილავს საბაზრო პორტფელის სახით საკმაოდ რეპრეზენტატულ ინდექსს, როგორიცაა S&P500.

საპორტფელო ანალიზი

საინვესტიციო პორტფელის მართვის ერთ–ერთი ხარჯიანი და ძვირადღირებული მეთოდია მონიტორინგი. მონიტორინგი – საფონდო ბაზრის უწყვეტი ანალიზის პროცესია, რათა განისაზღვროს მისი განვითარების ტენდენციები და შეფასდეს ფასიანი ქაღალდების საინვესტიციო ხარისხის ცვლილება. მონიტორინგის საბოლოო მიზანია ფასიანი ქაღალდების დასაბუთებული არჩევანი იმ საინვესტიციო თვისებებით, რაც პორტფელის განსაზღვრულ ტიპს შეესაბამება.

საინვესტიციო პორტფელის სტრუქტურა ასახავს ინვესტორთა ინტერესების განსაზღვრულ შეხამებას. პორტფელის ტიპებია: ზრდის, სპეციალიზებული, დაბალანსებული, შემოსავლის, შერეული, სარისკო კაპიტალის პორტფელები (გოგოხია მ. 2008, 235–236).

მონიტორინგი გამოიყენება ფასიანი ქაღალდების პორტფელის როგორც აქტიური, ასევე პასიური მართვისას. აქტიური მართვა მაღალ მიმდინარე დანახარჯებს გულისხმობს, ამიტომ მას პროფესიონალ მმართველებს ანდობენ.

პორტფელის რაოდენობრივი შემადგენლობის საკითხს თეორიაში პასუხი არ აქვს, პრაქტიკული თვალსაზრისით კი დადგენილია, რომ პორტფელში შემავალი განსხვავებული ფასიანი ქაღალდების რაოდენობის შეუზღუდავი ზრდა, საპორტფელო რისკს არსებითად არ ამცირებს, მაგრამ მნიშვნელოვნად ზრდის მართვის მიმდინარე დანახარჯებს. დივერსიფიკაციამ, რაც მიზნად ისახავს ინვესტორთა რისკის შემცირებას, მაგრამ გონივრულ საზღვრებს აღემატება, შეიძლება დაბანდებათა შემოსავლიანობის შემცირება გამოიწვიოს.

დღეს ინვესტორები პორტფელის სტრუქტურის ცვლილებისას აქტიურად იყენებენ ეკონომიკურ კალენდარს. ასეთი კალენდრის ყველაზე განვითარებული სტრუქტურა არსებობს აშშ–ში, რაც დაკავშირებულია აღნიშნული ქვეყნის ეკონომიკურ სიძლიერესთან და განვითარებულ საინვესტიციო სექტორთან. ამერიკული ბაზრის სიდიდე განსაზღვრავს მის დომინირებას იმ თვალსაზრისით, რომ ყველა სხვა ბაზარი ექცევა აშშ–ს საფონდო ბაზრის დინამიკის გავლენის ქვეშ და ამერიკული ეკონომიკური კალენდრის მოვლენები აღმოჩნდება მნიშვნელოვანი არამხოლოდ აშშ–ს საფონდო ბაზრისათვის, არამედ სხვა ქვეყნების ბაზრებისათვისაც ხშირად უფრო მნიშვნელოვანიც კი, ვიდრე საკუთარი ეკონომიკის მაჩვენებელთა დინამიკა.

როგორც ინსტიტუციური, ასევე ყველაზე გამოცდილი კერძო ინვესტორები ყურადღებით მიადევნებენ თვალს ე.წ. ,,ნდობის ინდექსებს“, გაანგარიშებულს გამოკითხვების საფუძველზე. აშშ–ში ეს არის მომხმარებელთა ნდობის (მოლოდინების) ინდექსი (U. Michigan Confidence), სამომხმარებლო ნდობის დონე (Consumer Confidence Index) და სხვა. გარდა ამისა, ინვესტორთა თვალთახედვის არეშია საქმიანი ოპტიმიზმის ინდექსები. აშშ–ში ეს არის სამრეწველო სექტორში საქმიანი ოპტიმიზმის ინდექსი (ISM Manufacturing. The purchasing manager’s index (PMI); (ismworld.org), საწარმოო სიმძლავრეების გამოყენების დონე (Capacity Utilisation), სამრეწველო შეკვეთები (Factory Orders), მომსახურების სფეროში საქმიანი ოპტიმიზმის ინდექსი (ISM Non-Manufacturing), საცალო გაყიდვები (Advance Retail Sales).

ამავდროულად, ფასები რეაგირებს ისეთ მოვლენებზეც, რაც ეკონომიკურ კალენდარს სცილდება, როგორიცაა საგანგებო შემთხვევები – სტიქიური უბედურება, ტერაქტები, ტექნოგენური კატასტროფები, პანდემია, მთავრობისა და ფულადი ხელისუფლების მოულოდნელი გადაწყვეტილებები. მაგალითად:

2011 წლის მკვეთრი ნეგატიური რეაქცია საფონდო ბაზრებისა მას შემდეგ, რაც სარეიტინგო კომპანიამ S&P გამოიწვია აშშ–ს უმაღლესი საკრედიტო რეიტინგი;
ფუნტი სტერლინგისა და ბრიტანული კომპანიებისა და ბანკების აქციების კურსების მკვეთრი დაცემა 2016 წ., ბრიტანეთის ევროკავშირიდან გასვლის თაობაზე რეფერენდუმის მოულოდნელი შედეგების შემდეგ;
საფონდო ბაზრებზე ჩამოშლა, გამოწვეული კორონავირუსის პანდემიის დაწყებით (COVID 19). ასე, ამერიკული ინდექსი S&P500 დაეცა 3373 პუნქტიდან (2020 წ. 20 თებერვლისათვის), 2237 პუნქტამდე (2020 წ. 23 მარტისათვის), დაკარგა რა ერთი თვის განმავლობაში საკუთარი ღირებულების მესამედი. ეს ისტორიაში ერთ–ერთი უმსხვილესი საბირჟო შოკია (ინდექსის სტატისტიკა იხ. www.spglobal.com).

აღნიშნულთან ერთად, ხაზგასასმელია მოსაზრება, რომ (პოლიტიკურმა) ლიდერებმა არ უნდა აარიდონ თავი პასუხისმგებლობას საკუთარი ქმედებებისთვის გლობალურ ბაზრებზე მისი გადაბრალებით (Krugman 1999, 79).

ინვესტორები ფასიანი ქაღალდების ბაზარზე

ყურადღება, რომელსაც საპორტფელო ინვესტიციებს უთმობენ, შეესაბამება მსოფლიოში ბოლო პერიოდში მომხდარ სერიოზულ ცვლილებებს. ცალკეული იზოლირებული რეგიონული ბაზრების ნაცვლად აღმოცენდა ფინანსების ერთიანი საერთაშორისო ბაზარი. ,,ძირითადი“ ფინანსური ინსტრუმენტების ტრადიციულ ნაკრებს (უცხოური ვალუტა, სახელმწიფო ობლიგაციები, კორპორატიული აქციები და ობლიგაციები), დაემატა ახალი ,,წარმოებული“ ინსტრუმენტების მუდმივად მზარდი სია, მათ შორის დეპოზიტარული ხელწერილები, ფიუჩერსები, ოფციონები, გარანტიები, სვოპები და სხვ. (ქოქიაური ლ., შონია, 2008, 175).

გლობალიზაციის პროცესების გაძლიერება ამკაცრებს კორელაციას ერთიანი ფინანსური ბაზრის სხვადასხვა სეგმენტს შორის. მსოფლიოს ყველა ქვეყნის ეკონომიკური განვითარების პერსპექტივები ურთიერთდაკავშირებულია ისევე, როგორც ძირითადი ტრენდები მსოფლიო საფონდო, ფულადი, სავალუტო, სასაქონლო ბაზრების და მათი ღერძის – კაპიტალის ბაზრისა (Якимкин, 2002, 7).

ფინანსური ბაზრის ეფექტიანობა არ გულისხმობს, რომ ყველა მის მონაწილეს აქვს სრული ინფორმაცია მოცემულ ფასიან ქაღალდზე ან რაციონალური მოლოდინები მის ფასთან დაკავშირებით. ფინანსურ ბაზარზე ბევრი მონაწილეა (Мишкин, 2006, 205).

მოქალაქეები წარმოადგენენ ფასიანი ქაღალდების ბაზარზე ინვესტორთა ერთ–ერთ ყველაზე პერსპექტიულ ჯგუფს, რადგან აქვთ დროებით თავისუფალი ფულადი სახსრები, ინვესტირების ობიექტების არჩევანის თავისუფლება და მობილურობა. მაგრამ მოქალაქეებს, როგორც პოტენციურ ინვესტორებს, ახასიათებთ ნაკლოვანებებიც: შედარებით დაბალი საინვესტიციო შესაძლებლობები, ცოდნის თითქმის არქონა ბაზარზე არსებული მდგომარეობის შესახებ – აქედან, ძლიერი დამოკიდებულება საზოგადოებრივ აზრზე და მისწრაფება - მიიღონ გარანტიები ინვესტიციებზე.

აღნიშნულ ნაკლოვანებათა მინიმიზირებისთვის აუცილებელია იმის გათვალისწინებაც, რომ კერძო ინვესტორთა შორის არის ყველაზე შეძლებულთა მცირე ჯგუფი, რომლებიც ფლობენ მნიშვნელოვან საინვესტიციო შესაძლებლობებს და შეუძლიათ თავად განსაზღვრონ საკუთარი საინვესტიციო სტრატეგია. კერძო ინვესტორთა უმეტესობას კი ესაჭიროება კოლექტიური ინვესტირების ინსტიტუტები (Mихайленко, 2019, 146).

ფასიანი ქაღალდების ბაზარზე მნიშვნელოვანი მოთამაშეები არიან ინსტიტუციური ინვესტორები. ისინი სთავაზობენ უფრო ეფექტიან მართვას საინვესტიციო რესურსებისა ინდივიდუალურ ინვესტორებთან შედარებით, რომელთაც არა აქვთ აუცილებელი პროფესიული ჩვევები და გამოცდილება. ითვლება, რომ ინსტიტუციურ ინვესტორებს აქვთ მეტი შესაძლებლობები შემოსავლის გასაზრდელად, რამეთუ მათ ხელთაა მნიშვნელოვანი ფულადი სახსრები, რაც მათ ანიჭებს რიგ უპირატესობას. ჯერ ერთი, მათ შეუძლიათ ფულის ინვესტირება ფასიანი ქაღალდების ბაზრის პრაქტიკულად ნებისმიერ სეგმენტში, რაც მიუწვდომელია წვრილი ინვესტორებისათვის, მეორე, ინსტიტუციონალურ ინვესტორებს შეუძლიათ შეამცირონ ხარჯები ფასიანი ქაღალდების პორტფელის ფორმირების ოპერაციების წარმოებაზე. მესამე, მსხვილ მოთამაშეებს ბაზარზე აქვთ წვდომა უფრო საიმედო და უფრო უტყუარი ინფორმაციისადმი. მეოთხე, წვრილი ინვესტორებისგან განსხვავებით, ინსტიტუციურ ინვესტორებს შეუძლიათ დაიქირაონ ფინანსური ანალიტიკოსების საკუთარი შტატი, ბაზრის ქცევის პროგნოზირებისათვის და ინვესტორთა რისკის შესამცირებლად. პორტფელური ინვესტიციები ეფუძნება ფასიანი ქაღალდების კოტირებების ქცევის პროგნოზს მოკლე და საშუალოვადიან პერიოდში.

საქართველოს კანონით საინვესტიციო ფონდების შესახებ, რომლის მიზანია ქვეყნის საინვესტიციო ფონდების ბაზრის განვითარება, ამ ბაზარზე თავისუფალი კონკურენციის უზრუნველყოფა და ინვესტორთა ინტერესების დაცვა, (მიღებულია 2020წ. 14 ივლისს), საქართველოში საინვესტიციო ფონდი შესაძლებელია დაფუძნდეს საინვესტიციო კომპანიის ან ერთობლივი საინვესტიციო ფონდის ფორმით. საინვესტიციო ფონდი უნდა დაფუძნდეს, როგორც ავტორიზებული საინვესტიციო ფონდი (UCITS ან გაუთვითცნობიერებული ინვესტორების საინვესტიციო ფონდი); ან რეგისტრირებული საინვესტიციო ფონდი. დღეისათვის რეგისტრირებულია ერთობლივი საინვესტიციო ფონდი ,,რაშმორი“, აქტივების მმართველი კომპანიით, შპს ,,ნექსუს ასეთ მენეჯმენთ“ (nbg.gov.ge).

ინვესტორებისთვის ხელმისაწვდომია როგორც კორპორატიული, ასევე ქართული სახელმწიფო ფასიანი ქაღალდები. GSSS სისტემის მეშვეობით, რაც ფასიანი ქაღალდებით ანგარიშსწორების ინტეგრირებული სისტემაა, ხდება სახელმწიფო და კერძო ფასიანი ქაღალდების გამოშვება, შენახვა, დაფარვა და დაგირავება. ის უზრუნველყოფს კერძო და სახელმწიფო ფასიანი ქაღალდების ცენტრალური დეპოზიტარების ერთმანეთისაგან დამოუკიდებელ ოპერირებას ერთიან მაღალტექნოლოგიურ პლატფორმაზე, მის შეუფერხებელ ფუნქციონირებას უზრუნველყოფს სებ–ი. ამასთან, ქართული კომპანიების ფასიანი ქაღალდების შეძენა უცხოური ინვესტორებისთვისაც გამარტივდა. საქართველოში შემოვიდა საერთაშორისო ცენტრალური დეპოზიტარი Clearstream, მაგრამ ის ფაქტი, რომ ფასიანი ქაღალდების ბაზრის შესახებ კანონით საჯარო ფასიანი ქაღალდებით ვაჭრობა შესაძლებელია როგორც ბირჟაზე, ასევე ბირჟის გარეთაც, არ უწყობს ხელს საფონდო ინდუსტრიის განვითარებას საქართველოში, რის გამოც მიგვაჩნია, რომ ინვესტორთა უნდობლობის ფაქტორიც შეიძლება გახდეს.

დასკვნა

ფასიანი ქაღალდების ბაზრის განვითარება დაკავშირებულია ქვეყნის საინვესტიციო კლიმატთან, რაც განისაზღვრება საინვესტიციო პოტენციალითა და საინვესტიციო რისკის დონით. ეკონომიკაში ინვესტიციების ზრდა საქართველოსთვის ის ამოცანაა, რომლის გადაწყვეტაც სასიცოცხლოდ აუცილებელია, ამავდროულად, მოსახლეობის მიერ დაზოგვის შესაძლებლობა მცირეა, რაც დაბალი შემოსავლებითაა განპირობებული. ამასთან, მოსახლეობა არ ენდობა საფონდო ბაზრის ინსტიტუტებს, რაც იმით გამოიხატება, რომ დანაზოგების დიდი წილი დაზოგვაზე მოდის (დაგროვების ინსტრუმენტია ამერიკული დოლარი).

საქართველოს ფასიანი ქაღალდების ბაზრის სპეციფიკის გამო, საინვესტიციო დაბანდებათა მრავალფეროვნება შეზღუდულია: კორპორატიული ფასიანი ქაღალდების ბაზრის არასათანადო განვითარება, დაბალი ლიკვიდურობა და გარანტიები სააქციო საზოგადოებების მიხედვით.

არაერთგვაროვანია ეროვნული ბანკის სახით მარეგულირებლის როლი. რეფინანსირების განაკვეთი არ უზრუნველყოფს სახსრების გადანაწილებას ეკონომიკის რეალურ სექტორში, ის ასრულებდა მარეგულირებელ როლს ფინანსური ბაზრის სხვადასხვა სექტორის ურთიერთქმედების დონეზე (ბანკთაშორისი სესხების ბაზარი, სავალუტო ბაზარი და სახელმწიფო ფასიანი ქაღალდების ბაზარი).

ფაქტია, რომ იმ პერიოდში, როდესაც ფასიანი ქაღალდების ბაზრის მარეგულირებელ ორგანოს წარმოადგენდა არა სებ–ი, არამედ ფასიანი ქაღალდების ეროვნული კომისია, საფონდო ინდუსტრია აღმავალი გზით ვითარდებოდა და საგრძნობი იყო ამ მხრივ მიღწეული პროგრესი – აქტივობა საქართველოს საფონდო ბირჟაზე, საბროკერო კომპანიების საქმიანობა. დღეისათვის გადაიდგა მნიშვნელოვანი ნაბიჯები ფასიანი ქაღალდების ბაზრის განვითარებისათვის, მათ შორის ზოგიერთი, როგორიცაა GSSS სისტემის შექმნა, საერთაშორისო ცენტრალური დეპოზიტარის შემოსვლა ქვეყანაში, ჩვენ განვიხილეთ. ამ ზომებს მიეკუთვნება აგრეთვე ლარით დენომინირებული ფასიანი ქაღალდების გამოშვება საერთაშორისო საფინანსო ინსტიტუტების მიერ, ცვლილებები საგადასახადო კოდექსში, რაც სასესხო და სააქციო ფინანსური ინსტრუმენტების დაბეგვრასთან დაკავშირებით საგადასახადო შეღავათებს გულისხმობს. საინტერესოა, რომ საქართველოში პირველად განხორციელდა დეპოზიტარული ხელწერილების გამოშვება, სებ–ი მონეტარული ოპერაციების უზრუნველსაყოფად იღებს ლარით დენომინირებულ ფასიან ქაღალდებს, რომელთა ემიტენტები არიან EBRD, ADB, IFC, FMO, BSTDB, ასევე ქართველი ემიტენტები, რომელთაც წამყვანი საერთაშორისო სარეიტინგო სააგენტოების მიერ (Fitch, S&P, Moody’s, Scope Ratings) მინიჭებული აქვთ საჯაროდ ხელმისაწვდომი რეიტინგებიდან ყველაზე დაბალი რეიტინგი.

ჩვენი რეკომენდაციაა ასიმეტრიის აღმოფხვრა საბანკო სექტორს, რომელიც დომინანტურ მდგომარეობაშია და საფონდო ბაზარს შორის, კანონმდებლობის კიდევ უფრო მეტად დახვეწის საფუძველზე, მათ შორის, კანონში ფასიანი ქაღალდების ბაზრის შესახებ ჩანაწერის აღდგენა, რომლის მიხედვითაც საჯარო ფასიანი ქაღალდებით ვაჭრობა შესაძლებელია მხოლოდ ბირჟაზე, აგრეთვე ფასიანი ქაღალდების ბაზრის ინფრასტრუქტურის შემდგომი სრულყოფა.

ლიტერატურა:

გოგოხია მ. (2008). საბანკო საქმე, თბილისი.
ქოქიაური ლ., შონია ნ. (2008). ფასიანი ქაღალდების ბაზარი, თბილისი.
Krugman P. (1999). ,,We are not the World” in the set of essays – The Accidental Theorist and other Dispatches from the Dismal Science, Penguin Books, pp. 75-79.
Мишкин Ф.С. (2006). Экономическая теория денег, банковского дела и финансовых рынков, перевод с английского, Москва-Санкт-Петербург-Киев.
Михайленко М.Н. (2019). Рынок ценных бумаг, Москва.
Якимкин В.Н. (2002). Сегментация финансового рынка, Москва.
ismworld.org
nbg.gov.ge
spglobal.com

კანონები და ნორმატიული აქტები:

საქართველოს კანონი N1745–IIს ,,ფასიანი ქაღალდების ბაზრის შესახებ“, ქ. თბილისი, 1998 წ. 24 დეკემბერი.
საქართველოს კანონი N6805–რს ,,საინვესტიციო ფონდების შესახებ“, ქ. თბილისი, 2020 წ. 14 ივლისი.

References:

Gogokhia M. (2008). Sabanko saqme. [Banking, Tbilisi]. in Georgian.
Iakimkin V.N. (2002). Segmentatsia finansovogo rinka. [[Segmentation of Financial Market, Moscow]. in Russian.
Krugman P. (1999). ,,We are not the World” in the set of essays – The Accidental Theorist and other Dispatches from the Dismal Science, Penguin Books.
Mikhailenko M.N. (2019). Rinok tsennikh bumag. [Securities Market, Moscow]. in Russian.
Mishkin F.S. (2006). Ekonomicheskaia teoria deneg, bankovskogo dela i finansovikh rinkov. Moskva [The Economics of Money, Banking and Financial Markets, Moscow-St. Petersburg-Kiev.] in Russian.
Qoqiauri L., Shonia N. (2008). Fasiani qagaldebis bazari. [Securities Market, Tbilisi]. in Georgian.

ismworld.org
nbg.gov.ge
spglobal.com

Laws and Normative Acts:

Law of Georgia N1745-IIs (1998). ,,About Securities Market”, Tbilisi, 24 December.
Law of Georgia N68-05-rs (2020). ,,About Investment Funds”, Tbilisi, 14 July.